Trotse wachters aan zee, Zeeuwse Stonehenge, zwarte hoofden, de houten paalhoofden aan de Zeeuwse kust spreken tot de verbeelding. Bij eb steken de met algen en pokken beklede rijen van verweerd hout ver uit het water en werpen met hun strakke lijnen prachtige schaduwen op het zand. Zeeuwse paalhoofden zijn wel het meest gefotografeerd object aan de kust kun je stellen. Uitnodigend om er op te zitten, om er op of er tussen te lopen, naast te staan of alleen maar te bewonderen. Hoe zit het met houten palen, waar komen ze vandaan en waarvoor dienen ze eigenlijk? In dit blog gaan we op onderzoek naar het verhaal van dit Zeeuws erfgoed.

Zwarte hoofden
Ik houd zo van die lage palissaden,
die van de kust de grote zee ingaan,
alsof veel mensen van de oever traden
en tot hun schouders in het water staan.
De zee, het strand, de lucht, alles is wijd
en breedgebouwd en krachtiglijk grootmoedig,
maar zij alleen leven in nederigheid
en praten niet, maar waken, trouw en goedig.
Dronken van stervensrode zonnepracht,
ijdel met luister die zij roofden,
eisen de golven luid hun oppermacht.
Maar ervoor staan hùn zwarte hoofden,
en houden wacht.

Jan Prins (1876-1948)
uit: Tochten (1911)

Bescherming van het strand

Bij veel Zeeuwse stranden zien we ze staan de paalhoofden: (meestal) twee rijen palen vlak bij elkaar die vanaf het duin recht de zee in gaan. Deze paalhoofden hebben dezelfde functie als de stenen pieren die we aan andere kusten tegenkomen: voorkomen dat het strand afkalft. Door de eb- en vloedstroom stroomt het water met veel kracht langs de kust en zonder de paalhoofden zou het strand afslijten. En zodra het strand op zou zijn, zou het duin gaan afslijten.
Waarom Zeeland kiest om zijn kust met houten palen te beschermen in plaats van met stenen? Het antwoord zit in het verschil tussen hoog en laag water. Dat is namelijk zo groot dat voor hetzelfde effect veel te veel stenen nodig zouden zijn.
Een misverstand is zowel bij de stenen als de houten versie van deze pieren dat het golfbrekers zijn. “Het zijn geen golfbrekers. Zo werken ze niet, en pieren trouwens ook niet. Een golf rolt er net zo hard en sterk overheen en langs. Golven breken alleen bij obstakels evenwijdig met de kustlijn (zoals een dijk). Om ervoor te zorgen dat de eroderende stroom langs de kust wordt omgebogen in een heen en weergaande beweging. Dus loodrecht op de kust.” lezen we op de site van Veilig strand.

Het zijn er nogal wat: alleen al tussen Vlissingen en Vrouwenpolder op Walcheren staan zo’n 100.000 palen op de stranden, verdeeld over ongeveer tweehonderd dubbele rijen. Ze kosten circa 60,- euro per stuk. Dat betekent dat de totale waarde bijna 6 miljoen euro bedraagt. En daar zijn de kosten van het plaatsen nog niet bij opgeteld. En uiteraard staan er ook nog velen aan de Zeeuwsvlaamse en Schouwse stranden.  

De voor Zeeland karakteristieke kustbescherming is in 2005 door de Provincie Zeeland erkend als cultureel erfgoed.

.

DE PAALLOPER
Palen op het strand dienen om de golven te breken

niet de mens, helaas is al zo vaak gebleken

dat menig toerist lijkt te zoeken naar pijn

Kan niet altijd braaf schelpjes -zoeken -zijn

Hij gaat voor een paaltjesduel

In het vuur van ‘t spel

Geraakt hij al gauw

In het nauw

Tussen de

palen

of valt

op de basaltsteen

Kop kapot, gebroken been

En staat het water hoog

dan houdt hij het niet droog

Gladde palen: het is erop of eronder

Zijn volgezogen donsjas trekt hem snel kop-je onder

Op die manier eindigt hij niet al te proper

Bloederig en verzopen is het lot van een overmoedig paalloper

MATROOS BEEK

• 

• 

• 

Hoe het begon

Wanneer de eerste palen het zand in gingen is onduidelijk, wel dat de rijen palen er al waren vóór de 16e eeuw, toen inwoners van Westkapelle hun vorst om een dijk gingen vragen, om hun kant van het eiland te versterken. Keizer Karel V gaf toen in 1540 al opdracht tot de aanleg ter vervanging van een strandhoofd bij Westkapelle. Rijen met houten palen werden ter bescherming van deze dijk haaks op de kust in het zand geplaatst .
In 1739 werd besloten om bij Domburg over een lengte van 4 kilometer 30 grote paalhoofden haaks op de duinen te bouwen. Om het zand beter vast te houden, werden nieuwe rijen palen dichter op elkaar gezet. Ook werd geëxperimenteerd met de positie van de paalrijen ten opzichte van de windrichting en de zeestroming. In 1874 telde de westkust van Walcheren 119 paalhoofden.

Paalwormen

In de 18e eeuw waren er veel grote stormen op Walcheren en was er weinig geld voor onderhoud aan de kust. Toen gebeurde er iets heel onverwachts, na een hevige storm in 1730 spoelden plotseling veel meer palen aan dan normaal bij een storm het geval was en vooral ook veel nieuwe palen. Zij waren op een wonderlijke wijze afgebroken en bleken niet meer dan broze omhulsels te zijn met daarin vreemde, witte wurmen. Een nieuwe vijand was de kust binnengedrongen, nog destructiever dan de zee: de paalworm. Binnen enkele weken stortten paalhoofden en sluisdeuren langs de kust in en werden vissersboten doorboord en tot zinken gebracht. De schade werd zowel een financiële als een praktische ramp.
De veroorzaker van deze ramp is een schelp van hooguit tien centimeter lang maar met een vernietigende kracht. Het tweekleppig weekdier boort namelijk gangen in het hout waardoor ze instabiel worden.

De opmars van de paalworm is overigens later door impregneren tot staan gebracht. Impregneren met een teerachtige substantie was eeuwenlang de oplossing. Vandaar ook de naam zwarte hoofden zoals te lezen is in het gedicht van Jan Prins (1876-1948). ‘Ik houd zo van die lage palissaden. Die van de kust de groote zee ingaan’.
Dat impregneren dat mag niet meer omdat het schadelijk is voor het milieu. Er wordt nu vooral gebruik gemaakt van tropisch hardhout dat beter bestand is tegen die paalwormen. Alleen de palen het dichtst bij de duinen, zijn nog van eiken.

Leven tussen de palen

Tussen en op de paalhoofden is er veel leven door de stroming, maar ook door de aanwas van zeepokken en mosselen. De bodem is door de stroming ruw en gegolfd en er zijn ondiepten en kreken tussen de paalhoofden. Daar scharrelt er van alles rond: krabben, zeewormen, garnalen en soms een enkele Noordzeekreeft. De kreken zijn een kraamkamer voor jonge (plat)vis. En bij de paalhoofden is het ook goed vissen. Afhankelijk van het seizoen zwemt daar garnaal, zeebaars, geep, ansjovis, pieterman, fint en harder. Op de zeebodem tussen de palen vind je een beetje grove kelp (een soort wier) en aan de palen zelf groeit fijn wier. En ook de liefhebbers van mosselen kunnen hun hart ophalen bij de palen.

Gevaarlijk

Met de paalhoofden blijft de sterke stroom dus weg van het strand en de duinen. Maar dat betekent ook dat er vlak bij paalhoofden een sterke stroom staat. En hoe mooi ze er ook uitzien op de foto close-up, de pokken (kleine vastgegroeide schelpjes ) zijn messcherp. Als je er te dicht bij speelt of zwemt kun je ernstig verwond raken. En te dichtbij zwemmen is helemaal uit den boze: je wordt door de stroming zo tegen de palen aangedrukt . Strandwachten adviseren om op veilige afstand van de paalhoofden te zwemmen. Overigens geldt dat ook als je op de palen richting zee loopt bij hoogwater: naast je benen breken kun je dan ook verdrinken omdat je niet op eigen kracht uit die sterke stroom komt.

Donkere Palissaden

In dit blog zijn foto’s gebruikt van Ria Overbeeke, Jolanda Bosselaar (JoosFotoos) Strandart en uit het Seasides archief. Het gedicht Paalloper is van blogger Matroos Beek , het gedicht Zwarte Hoofden van Jan Prins.
Voor de tekst zijn de volgende bronnen geraadpleegd:
Omroep Zeeland maakte in juli 2014 een leuke uitzending over de paalhoofden.
Het verhaal van de paalhoofden verdient een breder publiek (artikel PZC 25 12 2020 )
Een uitzending over Zeeuwse paalhoofden van VROEGE VOGELS NBB/VARA